Żyjemy w czasach przełomu. Zmiana klimatu powoduje konieczność wprowadzania przemyślanych rozwiązań na istniejących i projektowanych terenach zieleni - w tym również w ogrodach szkolnych i dydaktycznych.
Na szczególną uwagę zasługuje problem retencji wód. Bez wody nie ma ogrodu, nie ma życia. Ta oczywista prawda wybrzmiała wyraźnie tej wiosny - na tle płonącego Biebrzańskiego Parku Narodowego, wysuszonych hektarów łąk i trawników, usychających - nowo-posadzonych roślin na terenach zieleni miejskiej. Poprawienie jakości krajobrazu miejskiego wymaga innowacyjnych rozwiązań, nie tylko na poziomie wprowadzenia odpowiednich aktów prawnych, ale też w formie różnorodnych mniejszych instytucjonalnych rozwiązań - w tym, promocji odpowiedzialnych projektów w miastach i gminach.
„Podnosząca się temperatura oznacza inne warunki życia dla wielu zwierząt i roślin, przyczyniając się do ich wymierania”
- Raport IPBES (Międzyrządowa Platforma ds. Różnorodności Biologicznej i Funkcji Ekosystemu ONZ)
Również doświadczenie izolacji w sytuacji pandemii uświadomiło mieszkańcom miast, szczególnie tym najmłodszym, jak ważny jest kontakt z naturą. W tych okolicznościach wprowadzenie równolegle nowych elementów do edukacji przyrodniczej na wszystkich etapach edukacyjnych wydaje się nieodzowne. I to nie jedynie w formie teoretycznych pogadanek czy eksperymentów w zamkniętych pomieszczeniach, ale również zajęć
prowadzonych w bezpiecznych warunkach żywego, otwartego ogrodu dydaktycznego.
Taką możliwość, w nadchodzących czasach zmian daje ogród Miasteczka Przyrody Młodzieżowego Domu Kultury, istniejący od 2008.
Ogród ten wymaga jedynie niewielkich przekształceń - a te, są możliwe do przeprowadzenia nawet w warunkach ograniczonego budżetu.
Niniejsze opracowanie zawiera analizę sytuacji oraz zbiór zaleceń: uaktualnionego programu ogrodu i ogólnego harmonogramu prac pielęgnacyjnych.
1. Historia
Historia Ogrodu Miasteczka Przyrody sięga 2008 roku. Ogród, o powierzchni c.a. 1280 m2 został założony na terenie zieleni dawnego Miasteczka Ruchu Drogowego, o łącznej powierzchni (z budynkami) c.a 3590 m2, zlokalizowanego przy ul.Fabrycznej 1/3 w Warszawie. Podstawę do opracowania pierwotnej koncepcji stanowiły:
- Plan zagospodarowania terenu i ‚lista życzeń’ - założenia do projektu przygotowane przez Inwestora, reprezentowanego przez Dyrektorkę Młodzieżowego Domu Kultury im. Wł. Broniewskiego w Warszawie, Panią Honoratę Waszkiewicz;
- Inwentaryzacja drzew i krzewów przeprowadzona na obszarze planowanej inwestycji, wykonana w czerwcu 2008, przez projektanta;
- Obowiązująca w tamtym czasie Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004r. o Ochronie Przyrody(jednolity tekst Dz. U. z 2004r. Nr 92, poz.880 z późniejszymi zmianami);
Projekt wykonano zgodnie ze sztuką ogrodniczą i obowiązującymi w tym zakresie zasadami przez firmę: Przemysław Sochański, Ogrody Naturalne.
2. Koncepcja programowo-przestrzenna
Pierwotnie koncepcja opierała się na założeniach sformułowanych przez Inwestora - utworzenia na terenie, należącym do Młodzieżowego Domu Kultury ‘Miasteczka Przyrody’.
W pracach nad ostateczną koncepcją brali również uczestnicy zajęć i nauczyciele MDK (ten bardzo ważny, partycypacyjny element działalności Miasteczka pojawia się w jego historii wielokrotnie).
Założono, ze ogród będzie miejscem zielonych lekcji jako uzupełnienie aktywności odbywających się w MDK; wspierając tym zajęcia Sekcji Nauki MDK oraz uatrakcyjniając różnego rodzaju konferencje i warsztaty dla nauczycieli.
Teren otaczający budynek, oprócz funkcji edukacyjnej - prowadzenia zajęć edukacyjnych z dziećmi, młodzieżą, miał również spełniać funkcję rekreacyjną. Pierwotnie w programie znalazły się:
- staw
- inkubator owadów
- ogród ‚babuni’ - ogród ziołowy
- ogród eksperymentalny
- scena z miejscem na widownię
- plac gospodarczy
- wyposażenie: altany, tunele wiklinowe, kładki i siedziska - zaprojektowane przez dzieci i młodzież - uczestników zajęć MDK.
W kontekście estetycznym charakter miejsca określało jego położenie: teren znajduje się w otoczeniu nowoczesnych budynków Powiśla. W innym kontekście: w bliskim sąsiedztwie nadwiślańskiego łęgu topolowo-wierzbowego, którego obszar na terenie Warszawy ulega systematycznemu zmniejszeniu. Szczególnie w śródmiejskiej części doliny Wisły zarośla wierzbowo-topolowe zostały wyparte przez przeprawy mostowe i budowę
bulwarów wzdłuż Wisłostrady. Nawiązanie do tego lokalnego krajobrazu naturalnego było bardziej niż wskazane.
Tym samym ogród stał się unikalnym miejscem na mapie miasta: miejscem współtworzonym przez uczestników zajęć MDK i nauczycieli oraz jego Sąsiadów i Przyjaciół. Przy okazji - pokazując w miniaturze bioróżnorodność - niektóre siedliska i gatunki rodzime charakterystyczne dla lokalnego krajobrazu - w przypadku otoczenia stawu: wodne i nadwodne.
I etap realizacji obejmował budowę stawu w południowo-zachodniej części terenu.
Staw został zaprojektowany jako zbiornik samo-oczyszczający się, zbudowany w obiegu zamkniętym i połączony z niewielkim strumieniem zakończonym we wschodniej, najwyższej części kaskadą. Wzdłuż strumienia zlokalizowana została strefa roślin filtrujących wodę ‘powracającą z głównego zbiornika’ (wierzba iwa, pałka wodna).
Ten element został zrealizowany w 90% - z pominięciem betonowej ‚przeprawy’ - ‚ścieżki’ w postaci betonowych płyt przerzuconych przez staw, którą, ze względu na ograniczony budżet i w obawie o bezpieczeństwo dzieci, przełożono na II etap realizacji (i ten element nie został do tej pory zrealizowany). Nie wykonano również dwóch nowoczesnych drewnianych altan - mających służyć podczas zielonych lekcji oraz siedzisk według
projektów dzieci.
W ogrodzie od 2006 roku odbywają się imprezy plenerowe organizowane przez MDK – turnieje, pikniki, koncerty, wystawy, a od 2018 roku jest przestrzenią sąsiedzkich spotkań i różnych akcji lokalnych (m.in. Wespół w Zespół dla Solca, Pola Nadziei, Warszawska Energia).
3. Uaktualnienie programu ogrodu
Przez lata użytkowania ogrodu jego zasadnicza funkcja nie zmieniła się. Do okresu pandemii teren służył jako miejsce zielonych lekcji, imprez lokalnych, wydarzeń MDK. Powoli zmieniło się natomiast środowisko w okół, w szerokim znaczeniu - zarówno w sensie lokalnym (powstał nowy budynek mieszkalny od strony ul. Fabrycznej, wzrosła ilość mieszkańców) jak i globalnym (zmiany klimatyczne, postępujące zanieczyszczenie środowiska, smog itp.)
W związku z tym, aby ogród mógł w pełnym znaczeniu stać się ogrodem dydaktycznym na nowe czasy, wymaga rewitalizacji. Zmian, na tyle niewielkich, że nie pociągną za sobą wielkich kosztów i na tyle znaczących, że odpowiedzą na rosnące potrzeby mieszkańców Warszawy i użytkowników tego miejsca.
Do tych potrzeb należą:
- budowa lokalnej tożsamości (związków: miejsca-ludzie) w nowej rzeczywistości,
- obcowanie z naturą w sercu Warszawy,
- dostępność zajęć edukacyjnych o praktycznym charakterze, prowadzonych przez doświadczonych specjalistów z różnych dziedzin, w tym związanych z ekologią;
- dostępność oferty kulturalnej wzbogacającej środowisko lokalne we współpracy z różnorodnymi partnerami;
- obniżenie temperatury powietrza poprzez obecność niewielkiego zbiornika wodnego, utrzymanie niekoszonych powierzchni łąk kwietnych i zadrzewień, bioróżnorodności;
- utrzymanie dobrej jakości powietrza poprzez zachowanie zrównoważonej, niskiej zabudowy oraz otwartego terenu zieleni - korytarza napowietrzającego Powiśle jako ‚płuca’ dla Miasta.
Przewidywane zmiany będą obejmowały kolejno:
- rewitalizację stawu (oczyszczenie, wybranie obumarłych roślin wodnych, dosadzenie nowych, naprawa pompy) oraz plaży żwirowej (dosypanie żwiru i uzupełnienie jej roślinami odpornymi na suszę - ksenofitami;
- wyznaczenie wizualnie wyodrębnionych stref ogrodu (tabliczki z infografiką lub tam, gdzie konieczne - niskie ogrodzenia/ płotki): strumień i staw - roślinność wodna i nadwodna, zbiorowisko ksenofitów, ogród ziołowy, inkubator - hotel dla owadów, łąka kwietna, ogród deszczowy, strefa cichej nauki, strefa sztuki itp.;
- rewitalizację pozostałych stref i nadanie im sezonowego charakteru (wiosna, lato, jesień, zima): poprzez sukcesywne dosadzenia roślin jednorocznych/ wieloletnich - tam gdzie to niezbędne, zgodnie z siedliskami (rośliny pozyskane od Partnerów, Sponsorów, Rodziców jako barter)
- pozostawienie w ogrodzie stref niekoszonych i niegrabionych.
Proponowane zmiany pozwolą również na:
- utrzymanie lokalnej bioróżnorodności, co docelowo umożliwi wykorzystanie terenu jako ‚ekosystem pokazowy’ - model dobrej praktyki, mogący stać się wzorem do naśladowania dla innych placówek miejskich o charakterze edukacyjnym;
- dostosowanie się do szybko zmieniających się warunków edukacji pozaszkolnej (zapewnienie bezpieczeństwa i higieny, niewielkie grupy, praktyczny charakter zajęć, współpraca pomiędzy różnymi partnerami).
Dzięki zakładanym zmianom ogród Miasteczka Przyrody zyska bardziej aktualny charakter i wpisze się w ideę Ogrodu dydaktycznego na nowe czasy.
opracowanie: Anna Stępniewska
Warszawa, maj 2020.